انواع چشمه ها و معرفی چشمه های ایران

چشمه'>چشمه ها بخش مهمي از چرخه هيدرولوژيکي هستند و به طور جالبي مي توان آنها را به انواع مختلفي طبقه بندي کرد. تخليه آب زيرزميني از طريق چشمه ها در مناطقي اتفاق مي افتد که سطح بالايي منطقه اشباع سطح زمين را قطع مي کند. به عبارت ساده، چشمه‌هاي طبيعي نقاطي از سطح زمين هستند که آب‌هاي زيرزميني از آن‌ها بيرون مي‌آيند و جريان مي‌يابند. چشمه ها را مي توان بر اساس ويژگي هاي مورفولوژيکي در چند دسته طبقه بندي کرد. بررسي وضعيت هيدروشيميايي و هدايت الکتريکي چشمه ها هم از تحقيقات جديدي است که در زمينه چشمه ها انجام مي شود. بررسي رفتار چشمه ها به منظور شبيه سازي مسيرهاي جوي مناسب براي راه ها ي انتقال از زيباترين تحقيقاتي است که شروع شده است. چشمه ها را به صورت هاي مختلف طبقه بندي م کنند تقسيم بندي چشمه ها بر اساس درجه حرارت آنها رايج است، البته پروفسور چليكو (استاد دانشگاه ايتاليا ) بر اين اساس چشمه ها را به سه دسته تقسيم نموده که کمي متفات از دسته بندي رايج (چشمه هاي آب گرم و معمولي)است،در اين دسته بندي دسته اول چشمه هاي 20 درجه سانتي گراد)، دسته دوم چشمه هاي مزوترمال كه – ايپوترمال كه داراي درجه حرارت كم مي باشند (بين  35 درجه سانتيگراد)، دسته سوم چشمه هاي هيپوترمال كه داراي درجه حرارت زيادي – دماي متوسط دارند (بين 50 مي باشند (بيش از 50 درجه سانتي گراد).
چشمه ها را بر اساس موقعيت جغرافيائي آنها شامل چشمه هاي كف بستري و چشمه هاي زير دريائي مي شود.
امروز فقط قدري با انواع چشمه ها آشنا ميشيم، در اين معرفي تعدادي از چشمه هاي مشهور هند را به عنوان مثال آورده ايم و در انتها لیستی از چشمه های معروف ایران آورده ایم:
چشمه هاي گرانشي
چشمه هاي گرانشيزماني که توپوگرافي سطح ايستاب را قطع مي کند، معمولاً به دليل بريدگي جريان سطحي، در سفره هاي آب محدود تشکيل مي شوند. از آنجايي که اين چشمه ها به دليل کشش گرانشي زمين به وجود آمده اند به آنها چشمه هاي فرورفتگي يا گرانشي مي گويند. اينها معمولاً در امتداد تپه ها و صخره ها يافت مي شوند.
چشمه هاي گرانشي بيشتر در هيماليا يافت مي شوند. چشمه دانگالا واقع در نزديکي روستاي دانگالا، ناحيه تهري اوتاراکند يکي از اين نمونه ها است. در پايه يک خط الراس ظاهر مي شود که از شمال شرق به جنوب غرب مي رود. به همين ترتيب، مالاگيري دهرا در روستاي لونگچوک کاماري، سيکيم جنوبي نيز نوعي چشمه فرورفتگي در ارتفاع 975 متري است.
چشمه تماسي
موقعيت زمين شناسي روستاي Umbari در Satara در ماهاراشترا منجر به يک چشمه تماسي مي شود. صفحه تماس بين سنگ نفوذپذير و غيرقابل نفوذ سطح زمين را به گونه اي قطع مي کند که آب زيرزميني به سمت سطح منحرف مي شود و آن را به يک چشمه تماسي تبديل مي کند. نياز روز با استفاده از اين آب به طور مشابه Myora of Nainital، Uttarakhand نيز در اين دسته قرار مي گيرد
چشمه شکستگي
چشمه شکستگي برخلاف دهانه کوچک متعددي که چشمه تصفيه از آن سرازير مي شود، داراي آبهايي است که از درزها يا ساير شکستگي ها جاري مي شود. فنر شکست زماني اتفاق مي افتد که سيستمي از گسل هاي جزئي به هم پيوسته، آب هاي زيرزميني را به سطح هدايت مي کند. يک نمونه ايده آل، چشمه مونداني اوتاراکند است. دو روستاي چانان و مونادي در طرف مقابل دره اي واقع شده اند که در جهت شمال به جنوب کشيده شده است. هر دو پشته‌هايي که روستاها روي آن‌ها قرار گرفته‌اند، به طور کامل از توالي فرورفته‌اي از کوارتزيت، تخته سنگ و فيليت تشکيل شده‌اند. کل توالي سنگ 40 درجه به سمت شمال شرقي فرو مي رود. يک ناحيه شکستگي که به سمت شمال به جنوب مي رود، توالي سنگ را مي برد که منجر به ظهور چشمه هاي طبيعي در امتداد آن مي شود.
چشمه کارست
اصطلاح "کارست" از يک کلمه اسلاوي به معناي زمين باير و سنگي گرفته شده است. همچنين نام منطقه اي در اسلووني در نزديکي مرز ايتاليا است که به دليل فروچاله ها و چشمه هايش به خوبي شناخته شده است. زمين شناسان کارست را به عنوان اصطلاحي براي همه اين زمين ها پذيرفته اند. چشمه کارست نشان دهنده خروجي طبيعي آب زيرزميني به سطح از طريق شکاف هاي فعال هيدرولوژيکي توده کارست است. چشمه در چشم انداز کارستي بيشتر در محل هاي تماس توده هاي کربناته و لايه هاي نفوذ ناپذير ظاهر مي شود. در جنوب شرقي دره کشمير، چشمه‌هاي طبيعي متعددي از سنگ آهک ترياس، تله‌هاي پانجال پرمو-کربنيفر، کارواهاي کواترنري (کانسارهاي درياچه‌اي) و آبرفت‌هاي اخير سرچشمه مي‌گيرند. براي نام بردن از چند مورد، چشمه هاي کارست در آچابلناق، اندرناق و مارتندناگ ديده مي شود. اين چشمه هاي طبيعي نيز توسط نهر برينگي و نهر ليدار شارژ مي شوند. منطقه Anantnag در جنوب کشمير در واقع به عنوان سرزمين چشمه هاي بي شمار معروف است
منطقه گوچر، چشمه اوتاراکند
چشمه آذرين
چشمه آذرين که به آن چشمه آب گرم نيز مي گويند، چشمه اي طبيعي است که دماي آب آن به طور قابل ملاحظه اي بالاتر از دماي هواي منطقه مجاور است. بيشتر چشمه هاي آذرين آبي را تخليه مي کنند که توسط نفوذ ماگما گرم مي شود. با اين حال، برخي از چشمه هاي آذرين مربوط به فعاليت هاي آتشفشاني نيستند. در چنين مواردي، آب با گردش همرفتي گرم مي شود - آب زيرزميني به سمت پايين نفوذ مي کند و به اعماق يک کيلومتر يا بيشتر مي رسد، جايي که دماي سنگ ها به دليل گراديان دماي معمولي پوسته زمين بالا است - حدود 30 درجه سانتي گراد (54 درجه فارنهايت) در هر کيلومتر در 10 کيلومتر اول (6 مايل). تاتاپاني که به عنوان يکي از معروف ترين چشمه هاي طبيعي هند شناخته مي شود، در منطقه سورگوجا در ماديا پرادش يک چشمه آب گرم است.
بسياري از رنگ ها در چشمه هاي آب گرم توسط ميکروارگانيسم هاي گرما دوست (گرما دوست) ايجاد مي شوند که شامل انواع خاصي از باکتري ها مانند سيانوباکتري ها و گونه هايي از آرکيا و جلبک ها مي شود. بسياري از موجودات گرما دوست در مستعمرات بزرگي به نام حصير رشد مي کنند که تفاله ها و لجن هاي رنگارنگ در طرفين چشمه هاي آب گرم را تشکيل مي دهند. ميکروارگانيسم هايي که در چشمه هاي آب گرم رشد مي کنند انرژي خود را از مواد شيميايي و فلزات مختلف مي گيرند. منابع انرژي بالقوه عبارتند از هيدروژن مولکولي، سولفيدهاي محلول، متان، آهن، آمونياک و آرسنيک. علاوه بر ژئوشيمي، دما و pH چشمه هاي آب گرم نقش اصلي را در تعيين موجودات ساکن در آنها بازي مي کند.

چشمه هاي ايران
 ايران داراي بيش از 500 چشمه معدني و آب گرم شناخته شده است بيش تر اين چشمه ها در رشته كوه هاي البرز، آذربايجان و زاگرس قرار گرفته اند و تعدادي از آنها نيز در نزديكي اصفهان، مشهد و بندر عباس واقع شده اند. چشمه هاي آب معدني سرعين در اردبيل، آب گرم لاريجان در دامنه هاي البرز و همچنين چشمه هاي آب معدني محلات جدر زمره معروف ترين چشمه هاي آب گرم كشور قرار دارند.
چشمه آرتزين:
براساس گزارش سازمان زمين شناسي کشور حدود 369چشمه آب معدني و آب گرم در ايران معرفي شده است که ترکيبات شيميايي آن ها نيز در اين گزارش موجود مي باشد. در اين بين، استان آذربايجان غربي با 46چشمه، استان مازندران با 40چشمه بيشترين تعداد چشمه هاي آب معدني و استان کهگيلويه و بويراحمد تنها با 1چشمه، کمترين چشمه آب معدني و آب گرم را دارا هستند.
چشمه هاي آبفشاني
آبفشان ها، چشمه هاي جهنده اي هستند که به صورت متناوب فعال هستند. اين نوع چشمه ها در واقع چشمه هاي آب گرمي هستند که در فواصل زماني معين از آن ها آب داغ همراه با بخار آب فوران مي کنند. اين آبفشان ها بيشتر در نواحي آتشفشاني ايسلند، ايتاليا و نيوزيلند ديده مي شود. درجه حرارت آبفشان ها در نواحي مختلف از 80تا 100درجه سانتگراد در نوسان است و ارتفاع فوران آب و بخار گاهي به 50متر هم مي رسد.
مهم ترين چشمه هاي آب معدني و آب گرم ايران، براساس موقعيت جغرافيايي به شرح ذيل است:
قينرجه
چشمه هاي دامنه سبلان- اردبيل : اين چشمه ها در دامنه کوه هاي آتشفشاني سبلان ديده مي شوند. معروف ترين آن ها عبارتند از: سرعين، بيله دره، سردابه، هفت بلوک، آتشگاه، جنوب نيسر، قتورسو، ايلاندو، قينرجه، شابيل، دودو، ملک سويي، موئيل، ترش سويي.
 چشمه-هاي-خلخال
چشمه هاي خلخال: چشمه آب گرم ميانسراي، در در دامنه دره اي قرار گرفته که به وسيله گسل، لايه هاي آهکي رسوبي از سنگ هاي آندزيتي جدا شده و در دو نوع بي کربنات و گازدار هستند. چشمه هاي آب گرم روستاي گرمخانه که داراي آب تقريبا شور با بوي نامطبوع هيدروژن سولفوره هستند.
چشمه هاي معدني بستان آباد: اين چشمه ها که در دره اسکندري و در 60کيلومتري جنوب شرق تبريز واقع شده، کمي شور و از نوع چشمه هاي گسلي هستند.چشمه زندان سليمان: اين چشمه که در شمال غرب شهرستان غروه در استان کردستان واقع شده است، داراي آب بي کربناته، سولفات کلسيم و گوگرد است.
چشمه آب اسك
چشمه هاي آب اسک: آب چشمه هاي اسک از نوع بي کربنات کلسيم، با مقداري اسيد و حاوي سولفيد هيدروژن است.
 چشمه-آب-گرم-گنو
 چشمه معدني گنو: اين چشمه در 33کيلومتري شمال بندرعباس و در مسير سيرجان واقع شده است. آب اين چشمه خيلي گرم و از مواد کلروسولفات کلسيم دار تشکيل شده است.
چشمه هاي معدني محلات: اين چشمه ها در فاصله 15کيلومتري شمال شرقي محلات قرار دارد. آب اين چشمه ها از ترکيب، آب هاي سولفاته کلسيک و از ته آب هاي هيپبرترمال است که براي درمان بيماري هاي نقرس و نيز بيماري هاي کبدي، صفراوي، کليوي و دستگاه گوارش موثر است.
چشمه هاي گوگردي رامسر
چشمه هاي گوگردي رامسر: چشمه زيرپل معروف ترين چشمه رامسر است که در جنوب اين شهر واقع شده است. علاوه بر اين چشمه، در شرق رامسر چشمه گوگردي و اکسيد منگنز دار آب سياه و نيز در شرق هتل رامسر 9چشمه آب معدني گوگردي و راديوم دار وجود دارد